Zasada autonomii i niezależności Kościoła i Państwa każdego w swoim zakresie, proklamowana przez Sobór Watykański II jest podstawową przesłanką wzajemnych relacji obu społeczności. Zanim przejdziemy do szczegółowego omówienia tej zasady, warto przyjrzeć się bliżej samym pojęciom autonomii i niezależności.
Autonomia (gr. autos – sam, nomos – prawo) zasada relacji między podmiotami prawa polegająca na uznaniu ich odrębności samodzielności i niezależności[1]. Autonomie możemy rozpatrywać w aspekcie ontologicznym, co oznacza że dany podmiot ma swoją wewnętrzną wartość oraz autonomię w aspekcie prawnym co oznacza, że każdy z podmiotów rządzi się swoim własnym prawem[2]. Natomiast niezależność oznacza taki stopień autonomii bytu, który wyklucza integracje jednego z nich w wewnętrzne sprawy drugiego, przy czym autonomia określana jest najczęściej w stosunkach wewnętrznych (ad intra), natomiast niezależność w stosunkach do innej społeczności (ad extra)[3]. Oddaje to wzajemny charakter relacji pomiędzy Kościołem i Państwem, z którego każde z nich ma swoją wewnętrzną wartość, rządzi się własnym prawem, żadne z nich nie sprawuje zwierzchnictwa nad drugim i nie ingeruje w jego sprawy wewnętrzne[4].
Sobór Watykański II dokonał gruntownej rewizji stanowiska kościoła do innych wspólnot ludzkich a zwłaszcza do wspólnoty państwowej zwanej „wspólnotą polityczną”. Nowe spojrzenie Kościoła najlepiej wyjaśnić porównując je z dwiema koncepcjami wzajemnych relacji między Kościołem a państwem, które kształtowały się przed Soborem Watykańskim II.
Pierwsza z tych koncepcji zakłada supremację państwa nad Kościołem i charakteryzowała się dążeniem do podporządkowania działalności Kościoła kontroli państwa. Na przestrzeni dziejów koncepcja ta przejawiała się w formie cezaropapizmu bizantyjskiego, gallikanizmu, józefinizmu, absolutyzmu pruskiego czy caryzmu rosyjskiego[5].
Druga przeciwstawna koncepcja zakłada supremacje Kościoła nad państwem. Zakłada ona istnienie dwóch porządków: doczesnego i duchowego oraz wyższość porządku duchowego nad doczesnym. W rezultacie przyznawano Kościołowi władze w sprawach doczesnych w tym również prawo ingerencji w sferę działalności politycznej. Koncepcja ta powstała w średniowieczu i z pewnymi zmianami przetrwała do Soboru Watykańskiego II. W średniowieczu przybrała ona formę bezpośredniej władzy Kościoła w sprawach doczesnych, w czasach nowożytnych pośredniej władzy kościoła w sprawach doczesnych, a w czasach współczesnych kierowniczej władzy kościoła w sprawach doczesnych[6].
Sobór Watykański II odrzucił obydwie te koncepcje we wzajemnych stosunkach między podmiotami, jakimi są Kościół i Państwo, proklamując jednocześnie zasadę, iż „Wspólnota polityczna i Kościół są w swoich dziedzinach od siebie niezależne i autonomiczne. Obydwie jednak wspólnoty, choć z różnego tytułu, służą powołaniu jednostkowemu i społecznemu tych samych ludzi[7].” Oznacza to, że Kościół i wspólnota polityczna i są wyposażone w atrybuty autonomii i niezależności we właściwych sobie dziedzinach. Obydwie wspólnoty, choć z innego tytułu, mają służyć temu samemu celowi, jakim jest dobro wspólne osoby ludzkiej.
Pojęcie autonomii i niezależności
Zasada autonomii i niezależności państwa oraz Kościoła, proklamowana przez Sobór Watykański II, opiera się na uznaniu odrębności i samodzielności obu wspólnot. Autonomia oznacza, że dany podmiot, w tym przypadku państwo lub Kościół, posiada wewnętrzną wartość oraz zdolność rządzenia się własnym prawem. Można ją rozpatrywać w dwóch aspektach: ontologicznym, odnoszącym się do istoty istnienia podmiotu, oraz prawnym, podkreślającym jego samodzielność w sferze regulacji wewnętrznych.
Niezależność natomiast odnosi się do relacji między podmiotami i oznacza, że jeden z nich nie ingeruje w sprawy wewnętrzne drugiego. Podczas gdy autonomia dotyczy aspektów wewnętrznych (ad intra), niezależność skupia się na relacjach zewnętrznych (ad extra). Sobór podkreśla, że państwo i Kościół są równorzędnymi podmiotami, z których żaden nie sprawuje zwierzchnictwa nad drugim, a ich wzajemne relacje powinny opierać się na poszanowaniu tych zasad.
Historyczne koncepcje relacji Kościół-Państwo
Supremacja państwa nad Kościołem
W historii relacji Kościół-państwo wielokrotnie dochodziło do prób podporządkowania Kościoła władzy świeckiej. Koncepcja ta, zwana supremacją państwa, charakteryzowała się dążeniem do kontroli działalności Kościoła przez organy państwowe. W różnych epokach przybierała ona formy takie jak cezaropapizm w Bizancjum, gallikanizm we Francji, józefinizm w Austrii, absolutyzm pruski czy caryzm rosyjski. W każdej z tych form państwo dominowało nad Kościołem, ograniczając jego niezależność w sprawach duchowych i organizacyjnych.
Supremacja Kościoła nad państwem
Koncepcja supremacji Kościoła nad państwem opierała się na uznaniu wyższości porządku duchowego nad doczesnym. W średniowieczu wyrażała się w bezpośredniej władzy Kościoła nad sprawami świeckimi, co obejmowało nawet władzę polityczną. W czasach nowożytnych koncepcja ta ewoluowała, przybierając formę pośredniej lub kierowniczej władzy Kościoła w sprawach doczesnych. Zgodnie z tą koncepcją Kościół miał prawo ingerować w sferę polityki, uznając, że porządek doczesny powinien być podporządkowany wartościom duchowym.
Nauczanie Soboru Watykańskiego II
Sobór Watykański II odrzucił obie historyczne koncepcje, postulując nową zasadę relacji między państwem a Kościołem. Deklaracja soborowa stwierdza, że wspólnota polityczna i Kościół są w swoich dziedzinach niezależne i autonomiczne, a ich działania powinny się uzupełniać, służąc wspólnemu dobru człowieka. Dokument „Gaudium et Spes” podkreśla, że:
„Wspólnota polityczna i Kościół są w swoich dziedzinach od siebie niezależne i autonomiczne. Obydwie jednak wspólnoty, choć z różnego tytułu, służą powołaniu jednostkowemu i społecznemu tych samych ludzi.”
Wspólnota polityczna i Kościół: różnice i wspólny cel
Sobór Watykański II wyraźnie określił granice działania obu wspólnot. Kościół zajmuje się sprawami duchowymi, w tym propagowaniem wiary, troską o życie moralne oraz formowaniem sumień wiernych. Wspólnota polityczna natomiast jest odpowiedzialna za porządek doczesny, regulację życia społecznego i zapewnienie sprawiedliwości. Obie wspólnoty, mimo różnic w celach i metodach działania, są powołane do współpracy na rzecz człowieka, który pozostaje ich wspólnym podmiotem i celem.
W praktyce oznacza to, że państwo powinno respektować wolność religijną Kościoła, nie ingerując w jego wewnętrzne sprawy, podczas gdy Kościół nie powinien narzucać swojej władzy w sferze politycznej. Relacje między tymi podmiotami powinny opierać się na dialogu, wzajemnym poszanowaniu oraz współdziałaniu w kwestiach, które służą dobru wspólnemu, takich jak ochrona godności człowieka, sprawiedliwość społeczna czy troska o pokój.
Sobór a współczesność
Sobór Watykański II wprowadził nowoczesne podejście do relacji między państwem a Kościołem, które jest zgodne z zasadami pluralizmu i wolności religijnej. Nauczanie soborowe wpłynęło na kształtowanie współczesnych konstytucji i porządków prawnych, promując ideę neutralności państwa w sprawach religijnych oraz równouprawnienia różnych wspólnot wyznaniowych.
Sobór Watykański II, odrzucając historyczne koncepcje supremacji państwa nad Kościołem i Kościoła nad państwem, ustanowił zasadę autonomii i niezależności obu wspólnot. W nauczaniu Soboru podkreślono, że zarówno państwo, jak i Kościół, działając w swoich dziedzinach, powinny współpracować na rzecz dobra człowieka, szanując swoją odrębność. To nowatorskie podejście stało się fundamentem nowoczesnych relacji między Kościołem a państwem, opartych na dialogu i wspólnocie celu, którym jest dobro osoby ludzkiej.
[1] M. Sitarz, autonomia (w) Słownik Prawa Kanonicznego, Warszawa 2004, s. 17-18.
[2] W Góralski, Wstęp do prawa wyznaniowego, Płock 2003, s. 99.
[3] J. Krukowski, Kościół i Państwo…, dz. cyt, s. 105; W. Góralski, A. Pieńdyk, Zasada niezależności i autonomii państwa i Kościoła w Konkordacie Polskim z 1993 roku, s. 12.
[4] R. Sobański, Niezależność i autonomia Kościoła i państwa podstawową przesłanką konkordatu, Ateneum Kapłańskie zeszyt 1(524) 1996, s.17.
[5] J. Krukowski, Autonomia i niezależność kościoła i wspólnoty politycznej, Kościół i Prawo, t. 4, Lublin 1985, s.52.
[6] Tamże.
[7] KDK 76.