Wprowadzenie
Gnostycyzm, jako ruch religijno-filozoficzny, pojawił się w starożytności, zyskując szczególną popularność w pierwszych wiekach naszej ery. Choć gnostycyzm nigdy nie był jednolitym ruchem, a raczej konglomeratem różnych tradycji i wierzeń, to jednak jego podstawowe idee znalazły wspólny mianownik w postaci dualizmu, wiedzy tajemnej oraz silnej krytyki materialnej rzeczywistości. Wspólnoty gnostyckie, które często były małe, zamknięte i tajemnicze, szybko zaczęły być postrzegane jako sekty, zwłaszcza przez bardziej ortodoksyjne grupy religijne, takie jak chrześcijanie czy żydzi. Sekciarstwo gnostyckie, mimo swojego hermetyzmu, miało znaczący wpływ na rozwój zarówno myśli religijnej, jak i filozoficznej w świecie starożytnym oraz średniowiecznym.
„Gnoza pochodzi od greckiego słowa „gnosis” (wiedz, poznanie). W znaczeniu religioznawczym oznacza wiedzę przeznaczoną dla wtajemniczonych, dotyczącą tajemnic Boskich i zapewniającą tym, którzy ją posiedli zbawienie.”[1] Gnozę wyróżnia dualizm antykosmiczny i antysomatyczny, „negatywnie i pesymistycznie ujmujący stworzenie i istnienie widzialnego świata, kosmosu oraz pobytu na nim człowieka, czyli przebywanie w ciele.
Bóg – najwyższy byt, od którego wywodzą się wszystkie byty duchowe, ale nie materialne, nie może być poznany drogą pośrednią – przez świat, ale przez objawienie wewnętrzne, czyli poznanie siebie jako człowieka mającego naturę Boską. W gnostycyzmie znajdujemy więc rodzaj nauki o samozbawieniu człowieka. Człowiek „wewnętrzny” wywodzi się od Boga drogą emanacji lub jest identyczny z Bogiem. Powstanie świata i człowieka gnostycyzm przedstawił jako upadek, dramat spowodowany nadużyciem przez człowieka wolnej woli. Człowiek jest raczej ofiarą tego dramatu niż winowajcą. Złem jest przebywanie na świecie, w ciele materialnym, zbawianie pojmuje się jako wyzwolenie ze świata i uwolnienie z ciała.”[2]
Gnostycyzm czerpie swą mitologię z judaizmu, chrześcijaństwa czy platonizmu. Jego najszerzej znanymi przedstawicielami byli Walentynianie (gnostycyzm chrześcijański, wiek II i III), przejawiał się on w systemie setiańskim i pismach hermetycznych, elementy gnostycyzmu pojawiły się w mancheizmie, w poglądach paulicjan, bogomiłów, katarów.
Gnostycyzm chrześcijański przybrał postać bardzo wielu sekt. Odrzucały one dogmat o wcieleniu, śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa, chrześcijańską etykę, sakramentologię i eklezjologię, przypisując stworzenie Demiurgowi i kwestionując chrześcijański kanon Pisma Świętego, praktykowały pewne magiczne rytuały zabiegając o prawdziwą gnozę. Sekty te przestały istnieć około V wieku po Chrystusie, jednakże w ostatnich dwóch stuleciach pojawiło się wiele grup, uważających się za spadkobierców gnostyków (np. Kościół Gnostyczny Doinela, 1888r.). Również ruch New Age przejął pewne elementy gnostycyzmu.[3]
Geneza i kontekst historyczny
Gnostycyzm wywodzi się z różnorodnych tradycji religijnych i filozoficznych, które przenikały się w basenie Morza Śródziemnego na przełomie er. Korzenie gnostycyzmu można odnaleźć zarówno w tradycji judeochrześcijańskiej, jak i w filozofii greckiej, szczególnie w platonizmie. Gnostycyzm rozwijał się w czasach, gdy chrześcijaństwo dopiero zaczynało się kształtować jako odrębna religia, a różnorodność wierzeń i interpretacji była normą. Gnostycy, podobnie jak inne grupy religijne tego okresu, poszukiwali odpowiedzi na fundamentalne pytania dotyczące natury rzeczywistości, Boga i zbawienia. Ich odpowiedzi były jednak radykalnie odmienne od tego, co głosiła rodząca się ortodoksja chrześcijańska.
Podstawową cechą gnostycyzmu była idea dualizmu, według której świat materialny, stworzony przez niższego boga zwanego demiurgiem, jest zły i należy go unikać. Prawdziwa rzeczywistość, według gnostyków, była duchowa i dostępna jedynie dla tych, którzy posiadali specjalną, tajemną wiedzę (gnosis). W tym kontekście gnoza była nie tylko wiedzą, ale także doświadczeniem mistycznym, które pozwalało jednostce uwolnić się od materialnych ograniczeń i powrócić do boskiej, duchowej jedności.
Rozwój ruchu i jego różnorodność
W ramach gnostycyzmu wykształciło się wiele odrębnych szkół i tradycji, z których każda interpretowała gnozę na swój własny sposób. Do najbardziej znanych należą szkoła walentynianów, setian, oraz manichejczyków. Każda z tych grup miała swoje własne teksty, rytuały i hierarchie, co prowadziło do dużej różnorodności w ramach ruchu gnostyckiego. Sekty gnostyckie często były zamknięte i elitarne, a ich członkowie uważali się za wybrańców, którzy posiedli tajemną wiedzę dostępną jedynie dla nielicznych. Taka postawa powodowała, że gnostycy byli postrzegani jako zagrożenie dla jedności wspólnot religijnych, co prowadziło do ich marginalizacji i prześladowań.
Gnostycyzm, mimo swojego sekciarskiego charakteru, przyciągał wielu wyznawców, zwłaszcza w czasach kryzysu i niepewności. Jego idea, że świat materialny jest zły i że prawdziwe zbawienie można osiągnąć jedynie poprzez odrzucenie materialności, rezonowała z tymi, którzy czuli się wyalienowani lub rozczarowani tradycyjnymi religiami. Gnostycyzm oferował alternatywę dla oficjalnych doktryn, co czyniło go atrakcyjnym dla tych, którzy szukali głębszego, bardziej osobistego doświadczenia religijnego.
Konflikt z ortodoksją
Od samego początku istnienia gnostycyzmu, jego idee były w konflikcie z rodzącą się ortodoksją chrześcijańską. Ojcowie Kościoła, tacy jak Ireneusz z Lyonu, Tertulian czy Hipolit Rzymski, poświęcili wiele uwagi demaskowaniu i zwalczaniu gnostycyzmu, który uważali za herezję. Gnostycyzm, z jego radykalnym dualizmem i odrzuceniem materialności, był postrzegany jako zagrożenie dla chrześcijańskiej doktryny o stworzeniu świata przez dobrego Boga i wcieleniu Jezusa Chrystusa. W odpowiedzi na rosnący wpływ gnostycyzmu, Kościół zaczął formułować swoje dogmaty w sposób bardziej wyraźny, co doprowadziło do krystalizacji ortodoksyjnych doktryn.
Prześladowania gnostyków, zarówno ze strony chrześcijan, jak i władz świeckich, przyczyniły się do ich stopniowego zaniku jako odrębnej siły religijnej. Jednakże idee gnostyckie przetrwały, przenikając do różnych nurtów myśli religijnej i filozoficznej na przestrzeni wieków. W średniowieczu idee te były podchwytywane przez różne ruchy heretyckie, takie jak katarzy czy albigensi, które również były postrzegane jako zagrożenie dla jedności Kościoła.
Wpływ na historię religii i filozofii
Gnostycyzm, mimo swojego marginalnego statusu, miał znaczący wpływ na rozwój myśli religijnej i filozoficznej. Jego dualistyczna wizja świata, w której materia była przeciwstawiona duchowi, wpłynęła na rozwój różnych nurtów filozoficznych, w tym neoplatonizmu oraz późniejszej tradycji chrześcijańskiego mistycyzmu. Gnostycka idea, że wiedza tajemna może prowadzić do zbawienia, była również inspiracją dla różnych ruchów ezoterycznych i mistycznych w historii, takich jak różokrzyżowcy czy masoneria.
Współcześnie gnostycyzm przeżywa pewien renesans, zwłaszcza w kręgach zainteresowanych duchowością alternatywną i ezoteryzmem. Jego idee, dotyczące duchowego przebudzenia, krytyki materializmu oraz poszukiwania ukrytej prawdy, znajdują odzwierciedlenie w różnych nurtach nowoczesnej duchowości. Wiele współczesnych ruchów religijnych i duchowych, takich jak New Age, czerpie inspirację z gnostyckich tekstów i tradycji, postrzegając je jako alternatywę dla tradycyjnych religii instytucjonalnych.
Podsumowanie
Sekciarstwo gnostyckie, mimo że było marginalizowane i prześladowane przez dominujące religie, odegrało kluczową rolę w kształtowaniu myśli religijnej i filozoficznej w świecie zachodnim. Jego idee dotyczące dualizmu, tajemnej wiedzy oraz krytyki materialności były i nadal są inspiracją dla wielu ludzi poszukujących duchowego sensu i głębszego zrozumienia rzeczywistości. Choć gnostycyzm jako odrębny ruch religijny zaniknął, jego dziedzictwo wciąż jest obecne, wpływając na różne aspekty współczesnej duchowości i filozofii.
[1] Adam Zamojski, New Age: filozofia, religia i paranauka, Uniwersytet Śląski, Katowice 2000r., s.34.
[2] Adam Zamojski, New Age: filozofia, religia i paranauka, Uniwersytet Śląski, Katowice 2000r., s.35 i 36.
[3] Za: C. V. Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Wydawnictwo Księży Werbistów VERBINUM, Warszawa 1994, s.53-54.
