Po śmierci Salomona około 930 r. p.n.e. doszło do rozłamu czyli podziału kraju na dwa królestwa (mapka nr 3). Królestwo Izraela, które zajmowało posiadłości dziesięciu plemion północnych oraz Królestwo Judy obejmujące ziemie plemienne o tej nazwie oraz niewielki teren należący do Beniamina. Wiadomości na temat obu królestw przekazali nam dwaj pisarze – Deuteronomista i Kronikarz.
Królestwo Północne
Władzę po Salomonie objął jego syn Rechabeam. Na zebraniu w Sychem przedstawiciele plemion północnych przedłożyli listę żądań, domagając się zniesienia obowiązku pracy przymusowej oraz ciężarów fiskalnych. Młody król podjął nieudaną próbę zmuszenia ich do posłuchu, wówczas wybrały one na swojego króla Jeroboama I (927-907 r. p.n.e.) jako władcę Izraela.
Ludność Izraela była czterokrotnie liczniejsza a ziemie tego państwa położone wokół centralnej wyżyny efraimskiej przynosiły obfitsze plony. Izrael miał łatwiejszy dostęp do świata zewnętrznego i mógł swobodnie prowadzić handel morski i lądowy z zach. Azją. Jeroboam stracił panowanie nad Jerozolimą i przeniósł swą stolicę do Sychem a następnie do Tircy. Stworzył ośrodki kultu religijnego w Betel i Dan w celu zahamowania pielgrzymek jego poddanych do wspaniałej świątyni w Jerozolimie, ponieważ jedność państwa była szczególnie ważna w obliczu zagrożeń ze strony Egiptu. Nie mniej groźna dla przyszłości Izraela i Judy była ich wzajemna wrogość. Całe półwiecze po rozłamie trwały pomiędzy nimi nieustające wojny pograniczne. Konflikty te spowodowały wzrost agresji ze strony aramejskiego państwa Damaszku, które zabrało Baaszy (906-883 r. p.n.e.), następcy Jeroboama część płn. Galilei oraz Moab i inne ziemie zajordańskie. Do dalszej dezintegracji Izraela nie dopuścił Omri (882-871 r. p.n.e.), utalentowany dowódca wojskowy. Zdołał zapanować nad całym Izraelem i okazał dość rozsądku by zawrzeć pokój z Judą oraz skutecznie zahamował inwazję Damaszku. Z początku Omri rezydował w Tircie, lecz później zbudował swą drugą stolicę Samarię. Z etnicznego punktu widzenia budowa ta stanowiła próbę zagwarantowania jedności królestwa. W tym okresie nie wprowadzono jeszcze w Samarii kultu Jahwe, oddawano tam cześć bogom kananejskim. Jego następca Achab (871-852 r. p.n.e.) dążył również do uczynienia ludności izraelskiej i kananejskiej wspólnotą. “Służył Baalowi i oddawał mu pokłon. Ponadto wzniósł ołtarz Baalowi w świątyni Baala, którą zbudował w Samarii”. Nie odstąpił on jednak od kultu Jahwe i miał ambicje odgrywania czołowej roli w jahwistycznej liturgii kapłańskiej co spotkało się z dezaprobatą proroków. Po śmierci Achaba, jego syna Achazajasza (852-851 r. p.n.e.) i rządach Jehorama II (851-845 r. p.n.e.) jahwiści wzięli odwet. Doszło do zamachu stanu pod przewodnictwem Jehu. Inspiratorem tego był prorok Elizeusz. Jehu został królem, lecz był świadom słabości swych rządów, gdyż to za jego panowania nowy władca damasceński Chazad dokonał najazdu na resztę zajordańskich posiadłości Jehu i przejął je. W czasie rządów Jehoachaza (818-802 r. p.n.e.) syna Jehu, Izrael stał się wasalem Chazada. Szczęśliwym zrządzeniem losu Asyryjczycy w 802 r. p.n.e. zadali Damaszkowi ciężką klęskę, umożliwiło to Jehoaszowi (802-787 r. p.n.e.), synowi Jehoachaza odzyskanie wielu miejscowości izraelskich. Jehoasz rozegrał również bitwę z Judą odnosząc zwycięstwo. Ze wszystkich władców królestwa północnego największymi sukcesami terytorialnymi mógł się poszczycić Jeroboam II (787-747 r. p.n.e.) syn Jehoasza. Jednak po jego śmierci rządy często zmieniających się królów postawiły Izrael w katastrofalnej sytuacji międzynarodowej i w roku 722 p.n.e. państwo Izrael utraciło niepodległy byt. Zostało wcielone do imperium asyryjskiego. Jak informuje nas Michael Grant według zachowanych źródeł do Asyrii i Medii deportowano 27290 mieszkańców Królestwa – liczba ta prawdopodobnie nie obejmuje kobiet i dzieci. Z czasem zesłańcy ci a także deportowani wcześniej zniknęli całkowicie ze sceny historycznej – stanowią oni “dziesięć zaginionych pokoleń”. Na terytorium dawnego Izraela przesiedlono ludzi z różnych regionów Asyrii a także Syrii, Arabii, Babilonii i Medii.
Prorocy Północy
Eliasz i Elizeusz
W IX stuleciu p.n.e. pojawili się w królestwie Izraela prorocy – mężowie przemawiający w imieniu Boga i z jego polecenia. Jednym z głównych ich przedstawicieli był Eliasz (hebr. eliyahu – Jahwe (mój) bóg jest Bogiem). Zapoczątkował on najbardziej poważny protest prorocki przeciw degradacji etycznej religii Jahwe do form naturalistycznych. Był człowiekiem stanowczym i odważnym, oddanym całkowicie religii swego Boga. Doprowadził on do próby potęgi Baala i Jahwe na górze Karmel (według tradycji biblijnej). Eliasz postawił pytanie kto jest Bogiem prawdziwym i wykazał, że jest nim Jahwe. Jednakże za życia Eliasza nie nastąpił istotny postęp w podważaniu baalizmu.
Jego reformatorskie dzieło kontynuował Elizeusz, który zachęcił Jehu do wprowadzenia oczyszczających zmian politycznych i religijnych. Jehu zabił Jehorama króla Izraela i króla Judy Achazjasza oraz wszystkich członków izraelskiego domu królewskiego. Zburzył świątynię Baala w Samarii, wytępił jego kapłanów i zniszczył wszelkie ślady kultu tego boga. Dzięki działalności Elizeusza i Eliasza uznano, że Jahwe jest głównym bogiem tego kraju. Baalizm co prawda jeszcze się utrzymał, ale tylko jako kult lokalny.
Amos
W drugiej połowie VIII w . p.n.e. przeobrażenia w kraju doprowadziły do pojawienia się nowego typu proroków, których znamy lepiej, ponieważ ich poglądy pierwszy raz zostały zapisane w utworach literackich. Pierwszymi przywódcami tego ruchu byli Amos i Ozeasz. Nie szczędzili oni surowej krytyki królom a swój negatywny stosunek wyrażali w kategoriach bardzo racjonalnych i intelektualnych.
Amos pochodził z pogranicza terenów na płd. Judy, z wioski Tekoa, gdzie hodował owce i figi. Z czasem przeniósł się do północnego Izraela i tam ujawnił się jako prorok w Betel. Amos kładł nacisk na moralny i społeczny rozkład do którego doprowadziło Izraelitów uprawianie bezbożnych praktyk. Głosił, że złamali tym Przymierze z Bogiem i nie zdołają uniknąć kary. Amos spędził w Izraelu kilka burzliwych lat pod koniec panowania Jeroboama (787-747 r. p.n.e.). Zapoczątkował on nowy twórczy okres w rozwoju religii żydowskiej, pisząc w piątym rozdziale swego proroctwa, że Bogu miłe są nie ofiary, lecz uczciwe życie, miłosierdzie, sprawiedliwość i dobroć oraz głosząc, że Jahwe nie jest tylko bogiem Izraela, ale także innych ludów.
Ozeasz
Wkrótce z posłannictwem wystąpił inny prorok Ozeasz. Skoncentrował się on przede wszystkim na sprawach religijnych. Prowadził swoją działalność przez około 20 lat, przed zdobyciem Samarii przez Asyryjczyków. Łączył on kunsztowny, pełen alegorii sposób wysławiania się z niezwykle bezpośrednim i jasnym rozumieniem boskości Jahwe, który jako kochający ojciec ciągle daje wyraz swej miłości do Izraela i mimo, że zepsuty i nieposłuszny lud zasługuje na starcie z powierzchni ziemi, Jahwe nie chce i nie może zniszczyć go raz na zawsze. Uważał, że miłość zwycięży nieprawość.
Królestwo południowe
Po rozłamie, południowemu królestwu Judy dostały się ziemie plemienne Judy i Beniamina. Panujący jako pierwszy Rechabeam (926-910 r. p.n.e.) postawił na politykę popierania zarówno religii kananejskiej jak i jahwizmu. Historyk zwany Deuteronomistą pisze: “Postępowali według wszelkich obrzydliwości pogan, których Jahwe wypędził sprzed Izraelitów.” Następujący po nim władcy prowadzili zróżnicowaną politykę religijną. W 840 r. p.n.e. kapłan ze Świątyni – Jehojada doprowadził dzięki spiskowi do śmierci rządzącej wówczas Atalii i z jego rozkazu zgładzono Mattana, kapłana kananejskiego oraz zrównano z ziemią Świątynię Baala. Kolejni władcy musieli borykać się z rosnącymi w potęgę sąsiadami (701 r. p.n.e. najazd władcy asyryjskiego Sennacheryba) aż wreszcie w 597 r. p.n.e. Jehojachin władca Judy skapitulował przed władcą potężnej wówczas Babilonii – Nabuchodonozorem. Najeźdźcy splądrowali pałac królewski i Świątynię jerozolimską, znaczną część ludności uprowadzili w niewolę. “Tylko niektórych z biedoty wiejskiej pozostawił dowódca gwardii przybocznej jako winogrodników i oraczy.” Z punktu widzenia narodu katastrofa wydawała się tym większa, że już półtora wieku wcześniej armia Asyryjczyków zniszczyła Północne Królestwo dziesięciu plemion i uprowadziła jego mieszkańców.
Królestwo Judy przetrwało 135 lat dłużej od królestwa Izraela. Był to zarazem kres czasów Pierwszej Świątyni, okresu niepodległości narodowej, który trwał pięćset lat od czasów Sędziów.
Prorocy południowi
Izajasz
Działalność prorocką w królestwie Judy rozpoczął Izajasz (hebr. jishag – el = oby uśmiechnął się Bóg), urodzony w Jerozolimie około 765 r. p.n.e. Wizji prorockich zaczął doświadczać około 742 r. p.n.e. Świadom swego powołania prze ponad 40 lat działał jako prorok, nauczyciel i doradca Judy. Ufał w opiekę Boga. Jako jeden z niewielu twierdził, że Jahwe mu się objawił: “A oczy moje oglądały Pana Zastępów, Króla.” Przestrzegał władców, że bezpieczeństwo ich kraju nie zależy od sojuszu z otaczającymi narodami, ale w oparciu na jednym sprzymierzeńcu – Jahwe. Uczył, że podstawową siłą i potęgą jest wiara. Podkreślał to szczególnie, gdy w 722 r. p.n.e. upadło królestwo Izraela pod ciosami Asyrii. Był przekonany, że człowiek niegodziwy i niewierny nie może liczyć na bezpieczeństwo. Piętnował występki społeczne, których dopuszczali się wodzowie, wojownicy, sędziowie, prorocy, starsi rodowi. Nauczał, że nie ślepy los, ale Jahwe określa przeznaczenie i wydarzenia, bo on jest siłą kierującą ludzkimi dziejami. Wprowadził on ideę Złotego Wieku – wizję pocieszenia w ciężkich czasach.
Jeremiasz
Drugim wybitnym prorokiem pochodzącym z południa Palestyny był Jeremiasz (hebr. jirmi – jaku = Bóg dźwiga, podnosi, wywyższa). Poruszony nieszczęściami i klęskami swego narodu poczuł się powołany przez Jahwe do roli proroka. Jego działalność polegała głównie na ostrzeganiu swego narodu przed nieszczęściami, których z pomocą Jahwe mogą uniknąć. Kiedy królestwo Judy zbuntowało się przeciwko Babilonii Jeremiasz głosił, że miastu grozi zagłada. Niejednokrotnie znajdował się w niebezpieczeństwie ze względu na propagowane przez siebie poglądy i wyroki. Lektura Księgi Jeremiasza ukazuje jego odwagę, szczerą i otwartą osobowość a zarazem posępne i przygnębiające koleje jego życia. Nie był on jednak skrajnym pesymistą, ideę przymierza z ludem rozszerzył na związek Jahwe z każdym poszczególnym człowiekiem, przez co zbliżył ludzi do Boga.
Niewola babilońska
W zdobytej przez siebie Judzie Nabuchodonozor II (605-562 r. p.n.e.) pozostawił tylko miejscową biedotę i prosty lud deportując większą część ludności do Babilonii. Na tronie osadził Mattaniasza, który po 9 latach chwiejnej lojalności zbuntował się w 588 r. p.n.e. Babilończycy znów zajęli całą Judę i stanęli przed Jerozolimą. Oblężenie trwało 2 lata. Miasto padło w 586 r. p.n.e. Wszystkich mieszkańców miasta z wyjątkiem Jeremiasza i garstki ludności wypędzono i pognano w niewolę. Z miast wokół Jerozolimy uprowadzono przedstawicieli warstw wyższych Naród został rozbity. Dokonały się tak głębokie zmiany w życiu narodu, że przestano ich nazywać Hebrajczykami i zaczęto nazywać Judejczykami lub Żydami.
Po utracie własnego państwa wyznawcy religii Jahwe stanęli przed krytyczną próbą. Po przeżytych nieszczęściach wzmogła się moc Jahwe, stał się on bowiem rzeczywistym królem Hebrajczyków. Zaczęli się oni zbierać w sobotę, aby odczytywać Księgi Tory (początkowo termin ten był stosowany tylko do Pięcioksięgu, później jednak nazwę tę rozciągnięto na wszystkie księgi Starego Testamentu) oraz pisma proroków. Zgromadzenie to określano później sformułowaniem synagoge (grec. syn-agein = razem działać – dom modlitwy). Stąd też swój początek wzięło kazanie zwane homilią. Wtedy też położono nacisk na obrzezanie – okrężne wycięcie części napletka w celach rytualnych, które stało się znakiem wyróżniającym ich spośród innych. Wprowadzenie nowych form kultu spowodowało znaczny wzrost działalności pisarskiej.
Opracowano wtedy cykl narracyjny części Pięcioksięgu oraz Księgi Jozuego, Sędziów Samuela i Królów. Stanowią one tzw. deuteronomistyczny cykl historyczny w Biblii hebrajskiej.
Prorocy w niewoli
Ezechiel
Na ten okres przypada działalność proroka Ezechiela, którą rozpoczął w 593 r. p.n.e. Wśród wygnańców był prawdopodobnie przywódcą kręgu zwolenników kontynuacji reformy deuteronomicznej. W swoich wizjach i przypowieściach wyrażał troskę o to, jaki powinien być układ stosunków i ustrój, kiedy skończy się niewola i lud wróci do ojczyzny. Ezechiel dodawał zdemoralizowanym ludziom diaspory sił do wytrwania i właśnie to zyskało mu miano ojca judaizmu. Koncentrował się na przedstawieniu dzieła odnowy świątyni i jej kultu. W swej doktrynie Ezechiel połączył nową, wprowadzoną przez Jeremiasza i Kodeks Deuteronomiczny zasadę indywidualnej odpowiedzialności z wzniosłą koncepcją Jahwe jako bytu najwyższego, transcendentalnego i nieskończenie świętego. Ukazywał wygnanym współbraciom wizję nowego, odbudowanego państwa Judy.
Deutero – Izajasz
Mniej więcej po trzydziestu – czterdziestu latach, które upłynęły od upadku państwa Judy, babilońskim okupantom tego kraju zadał druzgocącą klęskę Cyrus II Wielki, król Persów (559-530 r. p.n.e.). W tym samym czasie pojawił się w diasporze babilońskiej prorok nieznanego imienia zwany Deutero – Izajaszem. Jego działalność umieszcza się pomiędzy 546 a 538 r. p.n.e. Centralnym problemem w przypisywanej mu części księgi Izajasza było pytanie o powód zesłania na ich naród tylu nieszczęść przez Jahwe. Przedstawił on doświadczenia i cierpienie swego narodu na tle wydarzeń światowych i głosił, że są one częścią planu mającego na celu odkupienie całego świata. W nauczaniu tego proroka osobowość Boga osiągnęła swój punkt szczytowy w religii starożytnych Żydów. Izrael był w jego pojęciu wybranym sługą Jahwe, który miał przynieść wszystkim narodom zbawienie i skupić je wokół siebie. W ten sposób uczynił z Żydów naród wybrany.
Czas odnowy
W okresie niewoli religia starożytnych Żydów przeszła głęboki i dalekosiężny rozwój. Skodyfikowano przepisy moralne, prawne i rytualne. Ujęto je w formy obyczajowe obowiązujące do dziś np. obrzezanie i szabat, czy dzień pokutny. Wskutek pozbawienia kraju religia ta stała się religią Jahwe, jako boga ponadnarodowego.
Po zdobyciu przez Cyrusa II króla Persów imperium babilońskiego w jego ręce dostały się terytoria, które należały kiedyś do królestwa Judy. Cyrus usposobiony przychylnie do lokalnych wierzeń religijnych postanowił zezwolić Żydom na powrót do Jerozolimy. Na czele wracających do ziemi przodków stanęli Zerubabel i kapłan Jeszua. Po przybyciu do miasta wzniesiono ołtarz na miejscu zrujnowanej świątyni i rozpoczęto regularne ofiary. Położono kamień węgielny pod budowę świątyni. Jej budowę ukończono dopiero po 15 latach, lecz po upływie wieku nadzieje dotyczące odbudowy miasta pozostały nadal niezrealizowane. Niektórzy uważali, że przyczyną tego były mnożące się oznaki słabnącej wiary. Stan ten niepokoił zwolenników Żydów w Babilonii. Jeden z nich Nehemiasz, który uzyskał pozwolenie od Artakserksesa by udać się do Jerozolimy, nadzorował przez 12 lat odbudowę murów miejskich i reorganizację życia społecznego.
Dzieło umacniania reformy religijnej i społecznej podjął też Ezdrasz. Starając się o duchową odnowę społeczeństwa zgromadził cały lud i odczytał mu dzieło nazwane “Księgą Prawa Mojżeszowego, które Jahwe nadał Izraelowi.” Zapoczątkował proces, który doprowadził do tego, iż wyznawcy tej religii stali się pod względem religijnym ściśle wyodrębnioną grupą. Dzięki ludziom, którzy poddali się przywództwu Ezdrasza, Tora stała się głównym filarem i podporą zreformowanej wspólnoty.