Po raz pierwszy żył terminów: „religijność wewnętrzna” i „religijność zewnętrzna” użył G. Allport[i]. Formalnie pojęcia te zostały zdefiniowane w 1960 r. W następnych latach coraz częściej określenia te pojawiały się w pracach badawczych[ii].
Pierwszym, który zaaplikował koncepcję Allporta do celów badawczych był Wilson. Wraz z Allportem utworzył on Skalę ERV[iii] do badania motywacji przynależności do religijnej instytucji. Kolejną, 12 pozycyjną Skalę skonstruował Feagin[iv].
Na podstawie badań za pomocą tejże skali Allport i Ross wyróżnili trzy grupy osób: grupę o religijności wewnętrznej, grupę o religijności zewnętrznej oraz grupę respondentów niespolaryzowanych. Na podstawie tych i następnych badań Hunt i King sformułowali następujące wnioski:
- wewnętrzność i zewnętrzność nie są przeciwstawnymi biegunami jednej zmiennej, lecz odrębnymi zmiennymi;
- ukazują one sposób odniesienia się danej jednostki do religii;
- te dwa wymiary są do siebie ustawione ortogonalnie, czyli prostopadle[v];
- zmienne odnoszą się do motywacji religijnej.
U osób o religijności wewnętrznej religia jest celem sama w sobie, jest wiodącym motywem postępowania. Taka osoba bardziej pragnie służyć swojej religii, niż tego, żeby ta religia służyła jej. Religia jest dla niej wartością samą w sobie, stanowi wartość najwyższą. Jest taktowana jako wartość wewnętrzna i ostateczne dobro. Pozostałe potrzeby, choćby najsilniejsze, są traktowane jako drugorzędne. W związku z tym są w miarę potrzeby harmonizowane z przepisami i przekonaniami religijnymi. Taka jednostka autentycznie żyje swoją religią. Praktyki religijne charakteryzują się stałością, występuje poczucie obowiązku regularnego uczęszczania do kościoła. Osoba o religijności wewnętrznej interioryzuje bez zastrzeżeń całe „credo” i realizuje je w całej pełni. Religia wywiera wpływ na całość jej życia, dostarczając motywacji i nadając znaczenie jej życiu. Wyraźnie występuje oddziaływanie religii na myślenie i zachowanie. Osoba ta akceptuje wynikającą z religii naukę o braterstwie i realizuje przykazanie miłości bliźniego. W związku z tym usiłuje przekraczać potrzeby skoncentrowane na sobie. Jest związana z Kościołem i jego funkcją religijną. Prezentuje pokorną postawę religijną[vi].
Osoba o religijności zewnętrznej traktuje religię jako rodzaj osobistego interesu, który najczęściej służy zupełnie pozareligijnym celom. Religia pozostaje na usługach tego człowieka[vii], religia stanowi wartość jedynie nadrzędną. Wiara zostaje zinstrumentalizowana. W stosunku do jednostki stanowi wartość zewnętrzną: jest dobrem, którym jednostka posługuje się dla innych celów. Religia ma dostarczać: poczucia bezpieczeństwa, pozycji społecznej, towarzystwa, aprobaty, poparcia dla wybranego przez siebie stylu życia, pociechy, rozrywki itp. Nie istnieje potrzeba regularności w zakresie praktyk religijnych.
Sprawa uczęszczania do kościoła jest traktowana marginesowo. Osoba taka nie akceptuje pełnego „credo”, gdyż religia mogłaby jej przeszkodzić w swobodnym życiu. Nie występuje tu poczucie obowiązku zintegrowania życia z wyznawaną religią. Zasady wiary są taktowane lekko i swobodnie. Występuje tzw. zjawisko „szufladkowania”. Osoba o religijności zewnętrznej jest skoncentrowana wyłącznie na sobie i swoich własnych interesach. Występuje prowincjonalizm, ekskluzywność i etnocentryzm, czyli odcinanie się od osób spoza własnej grupy. Rola Kościoła jest dostrzegana wyłącznie w aspekcie socjokulturowym, natomiast brak jest prawdziwego powiązania z jego religijną funkcją. Dominuje postawa apodyktyczna i „dogmatyczna”[viii].
[i] W książce „Religion and preiudice” Allport u¿y³ okreœleñ: „intrinsic religion” i „extrinsic religion”. Por. G. W. Allport. Religion and prejudice. New York 1959 s. 10-11.
[ii] Np. Hooda, Donahue’a, Pargamenta i innych.
[iii] Extinsic Religious Values. Jest to skala 15 pozycyjna, jednobiegunowa, gdzie drugim biegunem jest nieobecność pierwszego. Por. S. Kuczkowski, Psychologia religii, jw. s. 94.
[iv] J. Feagin. Prejudice and religious types. A focused study southern fundamentalists. „Journal for the Scientific Study of Religion” 4: 1964 s. 3-13. Cyt. za: S. Kuczkowski. Psychologia religii, jw. s. 94.
[v] Z tym twierdzeniem nie zgadzają się Strickland i Shafer utrzymując, że zmienne te tworzą bipolarne kontinuum.
[vi] Por. S. Kuczkowski, jw. s. 95-97.
[vii] Por. A. Godin. Psychologie des experiences religieuses. Le desir et la realite. Paris 1983. Cyt. za: S. Kuczkowski, jw. s. 95.
[viii] Por. S. Kuczkowski, jw. s. 95-97.