praca magisterska z ambicjami politologicznymi
Tylko tworząc przyszłość tworzy się lub odtwarza sens, który nawet jeśli istniał w przeszłości, uległ zatarciu. „To przekonanie, konstytutywne dla wszelkich ideologii, nadaje im orientację czasową przeciwną tej, która jest właściwa religiom, i rodzi między tymi dwoma typami wierzeń trwałą wrogość o natężeniu zależnym każdorazowo od stopnia przywiązania danej religii do przeszłości i od woli danej ideologii zerwania nawet z teraźniejszością, będącą zawsze pod wieloma względami przedłużeniem przeszłości.”[1]
Gdy chrześcijaństwo, a zwłaszcza katolicyzm zderza się z komunizmem, konflikt ten przybiera postać skrajną. Najbardziej doskonały wyraz poczucia ciągłości historycznej, szacunku dla tradycji, postawy kultowej wobec przeszłości świętej, ogarniającej bez trudu całą przeszłość – katolicyzm jest w kulturze europejskiej, którą przenika od prawie dwóch tysiącleci, wzorem wierzenia religijnego. Komunizm, zwrócony według własnych oświadczeń ku przyszłości, której podporządkowuje teraźniejszość, przygotowując rewolucję, po której spodziewa się wprowadzenia człowieka w nowy świat społeczny, gdzie dziedzictwo przeszłości straci wszelką wartość, twierdząc, że jest w stanie odmienić życie – jest z kolei przykładowym wcieleniem wierzenia ideologicznego. Jednak, przez odwrócenie paradoksalne, tylko z pozoru, katolicyzm funkcjonuje nie tylko jako religia, ale również jako reakcyjna ideologia, podczas gdy radykalny komunizm, pozostawiając ideologię hiperpostępową, nabiera cech mesjanicznej religii.
„Te graniczne tendencje, które proponują wykluczające się rozwiązania tych samych problemów i których licytacja sprawia, że integryzm staje się coraz czarniejszy, a radykalizm coraz czerwieńszy, odradzają się stale w ramach właściwych sobie wierzeń, pchając ich konfrontację w kierunku niszczycielskiej przemocy.”[2]
Katolicyzm i komunizm jako organizacje mogą oczywiście zawierać kompromisy, zwłaszcza w sytuacji, gdy jeden nie może podporządkować sobie ani pozbyć się drugiego. Ale takie kompromisy nie mają żadnej trwałości historycznej. Są tylko wyrazem przejściowego stosunku sił i nie potrafią zgasić konfliktu, który będzie chyba trwał tak długo, jak ci którzy go popierają.
Katolicyzm a komunizm: konflikt światopoglądów
Konfrontacja katolicyzmu i komunizmu to jedno z najbardziej złożonych i burzliwych zjawisk w historii współczesnych idei i polityki. Katolicyzm, głęboko zakorzeniony w tradycji, kultywujący ciągłość historyczną i duchowe dziedzictwo, w istocie definiuje siebie jako odwieczną odpowiedź na pytania o sens życia i porządek moralny. Z kolei komunizm, jako ideologia zorientowana na przyszłość, podkreśla konieczność radykalnego zerwania z przeszłością, aby umożliwić budowę nowego, egalitarnego porządku społecznego. Ta fundamentalna różnica w podejściu do czasu, tradycji i wartości czyni konflikt między katolicyzmem a komunizmem nieuchronnym i trudnym do zażegnania.
Religia a ideologia: przeciwstawne orientacje czasowe
Religie, w tym katolicyzm, zakładają, że sens i prawda istnieją w przeszłości lub w odwiecznych prawach, które kształtują teraźniejszość i wskazują drogę ku przyszłości. Tradycja i świętość przeszłości są dla katolicyzmu kluczowymi fundamentami, które utrzymują spójność i tożsamość wspólnoty wiernych. Komunizm, jako ideologia, przyjmuje natomiast dynamiczne, rewolucyjne podejście do historii. Podkreśla, że przyszłość, będąca wynikiem przekształcenia teraźniejszości przez radykalne działania, jest jedynym możliwym źródłem sensu. Dla komunizmu przeszłość, obarczona nierównościami społecznymi i wyzyskiem, stanowi jedynie przeszkodę, którą należy przezwyciężyć.
Tę diametralną różnicę trafnie opisuje Raymond Aron, zauważając, że konflikt między religią a ideologią jest zakorzeniony w ich odmiennej orientacji czasowej. Religia odnosi się do przeszłości jako źródła prawdy, podczas gdy ideologia odrzuca przeszłość, traktując ją jako opresyjną i zbędną w kontekście budowy nowego porządku społecznego. W przypadku komunizmu radykalne odcięcie od przeszłości znajduje swój wyraz w rewolucji, która nie tylko neguje dotychczasowy porządek, ale także dąży do stworzenia człowieka i społeczeństwa na nowo.
Katolicyzm jako religia i ideologia
Katolicyzm, będący religią, nie jest jednak wolny od cech ideologicznych. Szczególnie w okresach historycznych, kiedy wchodził w rolę siły politycznej i społecznej, funkcjonował jako „reakcyjna ideologia”. W takich sytuacjach katolicyzm, broniąc tradycyjnych wartości i struktur społecznych, stawał się opozycją wobec ideologii rewolucyjnych, takich jak komunizm. Jednocześnie komunizm, choć deklaruje się jako ateistyczna ideologia, często przybiera formę quasi-religijną, z własnym „mesjanizmem” i wiarą w nadejście utopijnego społeczeństwa. Ten paradoks ukazuje, że obie strony, choć wydają się przeciwstawne, mogą zbliżać się do siebie w sposobach organizacji i oddziaływania na społeczeństwo.
Konflikt katolicyzmu i komunizmu w praktyce
W praktyce konflikt między katolicyzmem a komunizmem miał swoje dramatyczne odsłony w XX wieku, szczególnie w krajach, gdzie ideologia komunistyczna przejęła władzę. Dla komunizmu religia była przeszkodą na drodze do budowy nowego społeczeństwa – instytucją, która utrwalała nierówności i podporządkowywała jednostkę transcendentnym wartościom, stojącym w sprzeczności z materialistycznym światopoglądem komunizmu.
Katolicyzm, z kolei, widział w komunizmie zagrożenie dla podstawowych zasad wiary i wolności jednostki. Papieże, począwszy od encykliki Divini Redemptoris Piusa XI z 1937 roku, otwarcie potępiali komunizm, wskazując na jego antyreligijne cele i totalitarny charakter. Konflikt ten przejawiał się nie tylko na poziomie ideologicznym, ale także w represjach wobec Kościoła w państwach komunistycznych, niszczeniu miejsc kultu i prześladowaniach duchowieństwa.
Możliwość kompromisu
Choć katolicyzm i komunizm jako systemy ideowe i społeczne mogą zawierać okresowe kompromisy, ich trwałość jest wątpliwa. Kompromisy te, jak zauważył Aron, są zazwyczaj wyrazem przejściowego układu sił, a nie rzeczywistego pogodzenia sprzecznych wartości. Historia pokazuje, że próby współistnienia, takie jak polityka „ugody” między Kościołem a władzami komunistycznymi w niektórych krajach, były nietrwałe i często kończyły się nawracającymi napięciami.
Konflikt między katolicyzmem a komunizmem wynika z fundamentalnych różnic w ich światopoglądach: pierwszy opiera się na ciągłości tradycji i transcendentnych wartościach, drugi na radykalnej negacji przeszłości i budowie nowego porządku społecznego. Choć możliwe są okresowe kompromisy, trwała harmonia między tymi systemami jest trudna do osiągnięcia, ponieważ ich cele i metody działania są wzajemnie wykluczające się. Konflikt ten, będący jednym z najbardziej charakterystycznych elementów XX wieku, pozostaje istotnym tematem dla politologii, filozofii i teologii.
[1] Krzysztof Pomian, Kryzys przyszłości, [w:] Rozmowy w Castel Gandolfo, O kryzysie, Res Publica, Warszawa 1990r., s.112.
[2] Krzysztof Pomian, Kryzys przyszłości, [w:] Rozmowy w Castel Gandolfo, O kryzysie, Res Publica, Warszawa 1990r., s.114.